نگاهی کوتاه به شهرستان زنجان

نگاهی کوتاه به شهرستان زنجان

زنجان بزرگ ترین و مهم ترین شهرستان استان زنجان به شمار می آید که مرکز استان را در بر گرفته است. این منطقه از کوه ها و رودخانه های متعددی برخوردار است که سبب پیدایش جاذبه های طبیعی زیادی در این منطقه شده است. دیرینگی و قدمت ناحیه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد می رسد. بعضی از تاریخ‌ نگاران، شهر زنجان را با شهر "آگانزانا" که بطلمیوس از آن نام برده است، یکی دانسته‌ اند. جاذبه‌های تاریخی متعددی که در این منطقه وجود دارند؛ بهترین گواه قدمت و پیشینه تاریخی با ارزش این خطه از استان زنجان است. شهرستان زنجان علاوه بر این که مهم‌ترین منطقه استان زنجان به شمار می آید، در زمینه جاذبه های طبیعی و تاریخی نیز از مناطق قابل توجه استان و ایران است. زنجان از نظر امکانات و تاسیسات مناسب از دیگر شهرستان های استان وضعیت بهتری دارد و از اقامتگاه ها و رستوران های نسبتاً مناسبی برخوردار است. جاذبه های گردشگری این شهرستان به دو دسته طبیعی و تاریخی تقسیم می شوند. رودخانه‌های قزل‌اوزن و زنجان‌رود، دریاچه‌سد تهم، آبشار‌شارشار، چشمه معدنی وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجیک، روستای حمزه لو و مرد نمکی از جمله جاذبه های طبیعی شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مکان های تاریخی زیادی برخوردار است که مسجد جامع زنجان یا مسجدسید، مسجدخانم، مسجدمیرزایی، مسجد قلابر، مسجد عباسقلی خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شیخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بنای مسجد و گرمابه حسینیه اعظم، گرمابه حسینیه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه میر بها، گرمابه قیصریه، بقعه امام زاده سید ابراهیم (ع)، امامزاده ام البنین، آرامگاه میرزا ابوالقاسم، کاروان سرای نیک پی، کاروان سرای سنگی، کاروان سرای قره بلاغ، سرای دخان، قلعه یا حصار زنجان، قلعه قمچی، قلعه قلایر، پل میر بهاءالدین، پل سردار، پل حاج سید محمد، مجموعه بازار زنجان، بنای رختشوی خانه، عمارت و باغ معین، عمارت ذوالفقاری و عمارت دارایی برخی از مکان های تاریخی و دیدنی این شهرستان هستند. صنایع و معادنزنجان در زمینه صنایع دارای رونق نسبی است. صنایع این شهرستان به دو دسته کارخانه ای و دستی تقسیم می شوند. گذشته زمین شناسی و توپوگرافی سخت منطقه زنجان، باعث وجود معادن زیادی در این خطه از کشور شده است. تحقیقات زمین شناسی، وجود معادن متنوع از جمله سرب، مس، طلا، آهن، منگنز، سیلیس، زاج، تالک، فلدسپات، کائولن، دولومیت، آهن و زغال سنگ را در این منطقه ثابت کرده است. معادن فلدسپات، کائولن، آهک، گچ و سنگ که در منطقه عبدل آباد وجود دارند، به صورت نیمه صنعتی مورد بهره برداری قرار می گیرند. هم‌چنین ساخت انواع چاقو، قند شکن، قاشق، انواع ظروف مسی و ملیله کاری، برخی از صنایع فلزی دستی و با اهمیت شهرستان زنجان هستند. ‌زنجان از مناطقی است‌ که‌ چاقوسازی به‌ گونه‌ ای گسترده‌ درآن رواج دارد و کارگاه های متعدد چاقوسازی در بازار زنجان، توجه هر تازه واردی را جلب کند. مواد اولیه این کارگاه ها را بیش تر فولاد، فیبر (پلاستیک)، ورشو، صدف شاخ‌ گوزن‌، سیم و... تشکیل می‌ دهند و ابزار کار نیز شامل‌ کوره‌، گیره آهنگری، میز کار، چکش،‌ سندان، دریل‌ برقی و دستی، قیچی آهن‌ بر دستی و ثابت‌ چرخ سمباده‌ برقی و... است‌. استادکاران زنجانی با مشقت فراوان ساعت ها در مقابل کوره های آتش می ایستند و حاصل زحمتشان در نهایت انواع چاقو، کارد آشپزخانه،‌ کارد‌ شکاری‌، گزلیک، قندشکن و قیچی است که به بازار عرضه می شوند. ملیله سازی که دارای شهرت جهانی بوده و از قدمت بسیار زیادی برخوردار است یکی دیگر از صنایع ظریف، با ارزش و گران قیمت شهرستان زنجان محسوب می شود که در سفرنامه های مختلف از این صنعت یاد شده است. فرد‌ریچارد مستشرق اروپایی که از منطقه زنجان عبور کرده در نوشته های خود آورده است: "... در جاده تبریز، شهر سلطانیه را با آن مسجد و گنبد مشهورش می ‌توان از چند مایلی مشاهده کرد. بعد از آن شهر زنجان که شهر کوچک و ویرانی است قرار دارد. نقره و ملیله ‌کاری این شهر پرزرق و برق است. این نوع کار مورد پسند ایرانیان متجدد است که از نازک ‌کاری زیاده از حد و صنایع مزین و آراسته طرفداری می ‌کنند..." کشاورزی و دام داری زنجان از گذشته های دور در زمینه کشاورزی و باغ داری دارای اهمیت بوده است. با وجود جنگ ها و شورش های محلی، آبادانی و فراوانی نعمت های باغی و کشاورزی این خطه در تمام سفرنامه ها و کتاب هایی که نگاهی به زنجان داشته اند، یادآوری شده است. وجود زمین های مناسب و آب رودخانه های متعدد که بیش تر از زیرشاخه های قزل اوزن هستند همراه با همت و سختکوشی مردم منطقه سبب شده است که کشاورزی در این شهرستان به صورت سنتی و نیمه صنعتی رواج داشته باشد. کشاورزی در این ناحیه بیش تر به صورت دیمی انجام می گیرد و آب مورد نیاز آن از رودها، چشمه ها، کاریزها و چاه های نیمه ژرف تامین می شود، البته در کناره رودخانه ها و باغ ها، کشت آبی نیز رواج دارد. انواع محصولات غله ای از قبیل گندم و جو، بنشن از قبیل نخود، لوبیا، عدس، ماش و انواع حبوبات، تره بار از قبیل انواع سبزی، گوجه، کاهو و کدو، صیفی جات از قبیل خیار و هندوانه و محصولات باغی از قبیل انواع انگور، گردو، بادام، سیب، هلو، شلیل و پسته در این شهرستان تولید و به سایر مناطق صادر می شود. به طور کلی شهرستان زنجان یکی از مراکزعمده و مهم تولید غلات کشور به حساب می آید. این منطقه هم‌چنین از نظر دام‌داری نیز بسیار فعال بوده و بیش تر تولیدات آن جنبه صادراتی دارند. دام‌داری در این شهرستان به دو شیوه سنتی و صنعتی رایج بوده و واحدهای دام‌داری و مرغ‌داری و پرورش طیور زیادی در آن دیده می شود که علاوه بر مصرف اهالی، نیاز شهرهای بزرگی چون تهران را نیز مرتفع می کنند. دام‌داری سنتی و بومی نیز در روستاهای اطراف رایج است که نقش به سزایی در تامین اقتصاد منطقه دارد. وجه تسمیه و پیشینه تاریخیمنطقه زنجان از گذشته دور و به دلیل قرار گرفتن بر سر راه تجاری ری قدیم به آذربایجان دارای اهمیت بوده است. قدیمى ترین نامى که به این منطقه اطلاق شده، زندیگان به معناى اهل کتاب زند (معروف ترین کتاب آیین زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلی این منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در کتاب های تاریخی و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفیران سیاسی کشورهای مختلف بارها از این منطقه یاد شده است. حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنین آورده است "... زنجان از اقلیم چهارم است... اردشیر بابکان آن را ساخت و "شهین" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوایش سرد است و آبش از رودخانه‌ای که به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانیه برمی ‌خیزد و در سفیدرود می ‌ریزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اکثر غله بود و در رودخانه جالیز و برنج نیز کارند، اما در آن شهر و ولایتش میوه نیست و از طارمین آوردند..." یاقوت حموی که در قرن هفتم هجری قمری می زیسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنین آورده است "... زنجان به فتح اول و سکون ثانی شهر بزرگ و مشهوری است از نواحی جبال که بین آذربایجان و دیگر شهرهای جبال واقع شده است. نزدیک قزوین و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گویند. از این شهر مردمانی از اهل علم و ادب و حدیث برخاسته ‌اند. در سنه 24 هجری قمری به زمان عثمان بن عفاف (براء ین عازب) را ولایت ری داد و او در ابهر جنگید و آ ن جا را فتح کرد و بعد قزوین را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح کرد..." در کتاب "حدودالعالم من المشرق الی المغرب" که در قرن چهارم هجری قمری تالیف شده، درباره زنجان چنین آمده است ".. زنگان شهری است با نعمت بسیار و مردمانی آهسته..." دیرینگی و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط می رسد. وجود نظرهای گوناگون درباره قدمت و تاریخ این منطقه اظهار نظر نهایی در مورد تاریخ اسکان در این منطقه را با دشواری روبه رو کرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌های تاریخی در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌های محوطه مذکور به فاصله های 4، 6 و10 کیلومتری شهر فعلی، موجودیت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد تأیید می کنند. آنچه مسلم است این که موجودیت شهری زنجان در دروه ساسانیان تایید شده است. با گسترش شهر زنجان و ایجاد بخش ها، روستاها و دهستان های بسیار در اطراف آن، این منطقه از نظر تقسیمات کشوری به شهرستان تبدیل شد. مشخصات جغرافیاییشهرستان زنجان از نظر جغرافیایی در 47 درجه و 25 دقیقه تا 48 درجه و 54 دقیقه درازای خاوری و 36 درجه و 27 دقیقه تا 37 درجه و 15 دقیقه پهنای شمالی واقع شده و مرکز آن نیز در موقعیت 48 درجه و 28 دقیقه درازای خاوری و 36 درجه و 40 دقیقه پهنای شمالی و ارتفاع 1650 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این شهرستان ازسمت شمال به شهرستان های میانه و خلخال (در استان آذربایجان خاوری) و اردبیل، از باختر به شهرستان های طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان خدابنده و از باختر به شهرستان ماه نشان در محدوده استان زنجان محدود می شود. براساس سرشماری سراسری سال 1375 شهرستان زنجان 386،006 نفر جمعیت داشته که از این تعداد 286،295 نفر در مرکز آن ساکن بوده اند. شهرستان زنجان بر اساس آخرین آمار تقسیمات کشوری در آبان ماه سال 1381 دارای دو بخش مرکزی و زنجان رود و 11 دهستان به نام های بوغداکندی، بناب، تهم، زنجان رود بالا، زنجان رود پایین، قره پشتلوی پایین، قره پشتلوی بالا، قلتون، معجزات، چایپاره بالا و چایپاره پایین و همچنین دو شهر به نام های زنجان و نیک پی است. شهرستان زنجان از راه‌های درجه یک و بسیار خوبی برخوردار است که عبارتند از: راه درجه یک اصلی زنجان - تهران به درازای 319 کیلومتر به سوی شمال باختری، راه درجه یک اصلی زنجان - تبریز به درازای 241 کیلومتر به سوی جنوب باختری و راه درجه یک فرعی تا شهر رودبار به سوی شمال خاوری. علاوه بر این ها راه آهن تهران - تبریز که از شهر زنجان عبور می کند، از کیفیت مطلوبی برخوردار است. هم چنین در مرکز این شهر و در کنار منطقه حفاظت شده سرخ آباد فرودگاه کوچکی نیز دایر شده است.

طبیعت درشهرستان زنجان

منابع تامین آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه را آب های سطحی و زیرزمینی تشکیل می دهند. از این میان رودخانه های متعدد جاری در شهرستان زنجان بخش عمده ای از منابع آبی آن را تشکیل می دهند. رودخانه های آب بر، آق زوج چای، اوزون دره، اوزون دره گوجه قیه، بیوک چای، تلخه رود، زنجان رود، سارمساقلو، سُهرین، قره جریان، میرجان سویی و سفیدرود یا قزل اوزن از جمله رودخانه هایی هستند که یا از کوه های اطراف شهرستان زنجان سرچشمه گرفته و در این منطقه جاری می شوند و یا از کوه های اطراف استان سرچشمه گرفته و از این منطقه عبور می کنند رودخانه سفید رود یا قزل اوزن زنجان رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهمیت اقتصادی بالایی که دارد به دلیل پرآبی، زیبایی و طولانی بودن مسیر خود یکی از مهم ترین روخانه های زنجان است که در زمینه جاذبه های گردشگری نیز اهمیت زیادی دارد. به برکت آب فراوان باغ های زیبا و سرسبز بسیاری در مسیر این رودخانه به وجود آمده که منظره بسیار زیبایی به حومه شهر زنجان داده است به طوری که در تمام سفرنامه های جهانگردان و مستشرقین از این رودخانه و زیبایی و سرسبزی مناطق اطراف آن یاد شده است. مسیر رودخانه قزل اوزن یکی از مهم ترین گردش‌گاه های اهالی زنجان و مناطق اطراف آن یکی از باصفاترین استراحتگاه های مسافران مسیر شمال باختر کشور است. سفیدرود یا قزل اوزن یکی از مهم ترین، بزرگ ترین و مشهورترین رودخانه های ایران و یک رود دایمی به درازای 765 کیلومتر و شیب متوسط 3/0 درصد است که از آبخیزهای 30 کیلومتری شمال باختری سنندج، دهستان مارال (استان کردستان) سرچشمه می گیرد. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2300 متر و ارتفاع ریزشگاه آن 25- متر است. این رودخانه در ابتدای سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسیر حرکت آن شمالی است. پس از طی کردن حدود 10 کیلومتر و مخلوط شدن با چندین رودخانه و ریزابه، به نام های خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جدید قزل اوزن به سمت شمال خاوری متوجه می شود. به طور کلی سفیدرود یا قزل اوزن از استان های کردستان، زنجان، آذربایجان خاوری و گیلان عبور می کند. رودخانه قزل اوزن در مسیر خود ضمن مخلوط شدن با ریزابه های بسیار با پیچ و خم های متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بیجار وارد می شود. پس از عبور از این دهستان در روستای زرده کمر با چم زر مخلوط می شود. در روستاهای قاسم آباد و علی آباد با رودخانه های یول کشتی و شوراب درهم آمیخته و متوجه خاور می شود. این رودخانه پس از پیمودن مسیری نسبتاً طولانی با خروج از شهرستان بیجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قیدار) می شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور می کند و با ریزابه های بسیاری از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستای محمدآباد وارد می شود. در این روستا تغییر مسیر داده و به سمت شمال منحرف می شود. پس از دور زدن کوه شینه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبیل‌ رو زنجان - بیجار را قطع کرده، با رودخانه خویین مخلوط شده و رو به سوی شمال باختری به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد می شود. در این ناحیه با رودخانه های لجام گیر و انگوران چای درهم آمیخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان می شود. این رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مرکز این شهرستان عبور کرده و با رودخانه های دربند، قلعه چای و تلخه رود در هم آمیخته و به دهستان چایپاره وارد می شود. در این دهستان ابتدا با زنجان چای و سپس با آجی چای مخلوط شده و به شهرستان میانه از محدوده استان آذربایجان خاوری وارد می شود. در این قسمت مسیری را به موازات خط آهن تهران - تبریز می پیماید و در ایستگاه پل دختر وارد دره قافلانکوه می شود. در ادامه مسیر خود از چندین روستا در استان آذربایجان خاوری عبور می کند و با رودخانه گرمی و آرپاچای در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبیل) مخلوط می شود. با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه کندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد می شود. در این شهرستان با رودخانه های آب بر، آب لار، آق روی چای و لوان چای مخلوط می شود و در نهایت به دریاچه سد سفید رود می ریزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفید رود تغییر نام داده، رو به سوی شمال خاوری جریان یافته و وارد محدوده شهرستان رودبار می شود. در این منطقه با ریزابه های متعدد بزرگ و کوچک درهم آمیخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و کم کم پهنه بستر آن گسترده تر می شود. رودخانه سفید رود در این منطقه روستاهای زیادی را مشروب ساخته و به دشت گیلان که از آبرفت‌های همین رودخانه پدید آمده است، وارد می شود. وسعت دلتای سفیدرود که بیش از 1250 کیلومتر مربع است، از دشت گیلان آغاز می ‌شود و نخستین شاخه آن که خمام‌ رود نام دارد در همین منطقه از آن جدا می شود. سفید رود در دلتای خود به سوی شمال جریان می ‌یابد و در روستای پاشاکی با دیسوم‌ رود مخلوط شده و به دهستان کوچصفهان وارد می ‌شود. در همین محل شاخه دیگری که نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوی آستانه اشرفیه روان می ‌شود. در این شهر تغییر جهت داده و با چند پیچ و تاب به سوی شمال رهسپار می ‌شود و سرانجام در شمال منطقه کیاشهر به دریای خزر می ریزد. همجواری کناره های رودخانه قزل اوزن با جاده اصلی تهران - تبریز زمینه استفاده گردش‌گاهی از این رودخانه را افزایش داده است و همچنین عبور این رودخانه بزرگ و زیبا از چندین استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آبادانی مناطق عبوری آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالی از آن ها استفاده می شود. رودخانه قزل اوزن نه تنها برکت و آبادانی را به استان زنجان هدیه کرده، بلکه کشتزارها و باغ های سرسبز کناره های آن جلوه بسیار زیبایی را در طول چهار فصل به نمایش می گذارند و دوستداران طبیعت را به سوی خود جذب می کنند. همین امر بر ارزش های توریستی رودخانه قزل اوزن در کنار ارزش های اقتصادی آن تاکید می کند. آبشار شارشارزنجانآبشار شارشار تنها آبشار شناخته شده در سطح شهرستان است که در منطقه تهم، در شمال باختری شهر زنجان واقع شده است. این آبشار که به طرز بسیار زیبایی در میان سنگ های صخره ای قرار گرفته است، حدود 5 کیلومتر با دریاچه مصنوعی سد تهم فاصله دارد و دسترسی به آن با یک کوهنوردی یک ساعته امکان پذیر است. چشمه معدنی وننق زنجان چشمه آب معدنی وننق در محدوده شهرستان زنجان و حدود 21 کیلومتری جاده زنجان - میانه در روستای وننق واقع شده است. مسیر دسترسی به این چشمه زیبا که بر فراز تپه ای به ارتفاع 200 متر قرار گرفته است از میان کشتزارها و تپه های متعدد می گذرد. این چشمه دو مظهر دارد که مظهر اول حوضچه ای کم عمق با درازای دو متر و پهنای یک متر و آبدهی حدود 7 لیتر در دقیقه است. آب این حوضچه از شمال باختری آن خارج شده و در مجرای باریکی سرازیر می شود. مظهر دوم یک حوضچه مربع شکل به ابعاد 5/2 متر و عمق حدود یک متر است که اطراف آن را سنگ چین کرده اند. بررسی و آزمایش آب دو چشمه نشان می دهد که آب آن ها در ردیف آب های معدنی سولفاته کلسیک گرم است. چشمه آب گرم ابدال زنجانچشمه آب گرم روستای ابدال در جنوب باختری جاده زنجان - تبریز و در محدوده شهرستان زنجان واقع شده است. این چشمه که در ارتفاعات ابدال قرار گرفته، دارای خاصیت های درمانی و دارویی است و مورد استقبال اهالی و مسافرین عبوری منطقه قرار می گیرد.

مساجد و مدارس مذهبی

مساجد و مدارس مذهبی درشهرستان زنجان

مسجد جامع زنجان یا مسجد سیدمسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال 1242) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد. این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته است، از سمت باختر با بازار قیصریه، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان درارتباط است. این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می شده است. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی می باشد. ایوان های چهارگانه ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد. در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته است. در ایوان های خاوری و باختری 16 حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز 6 واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شده است. در سطوح ایوان های شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ های سیاه و زرد به چشم می خورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض 90/7 متر و طول 50/8 متراست که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستان ‌های طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت 30/2 متر استوار گردیده است. گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشی ‌های فیروزه ‌ای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته است. سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزوده است. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد. مسجد خانم زنجانبنای مسجد خانم که به دوره قاجاریه تعلق دارد در محله قدیمی فخیم الدوله زنجان قرار گرفته است. این مسجد که فاقد گنبد و دارای 2 مناره بسیار زیبا است در سال 1323 هجری قمری و به خواست یکی از زنان مقتدر ایران بنام جمیله خانم دختر حسین قلی خان نطام العداله (ذوالفقاری) ساخته شد. بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره های متعدد و تزیینات کاشی‌کاری و گچ‌بری است. مناره های قطور و کوتاه با تزیین آجر کاشی و محرابی زیبا با تزیینات پرکار کاشی معقلی در صحن شبستان ستون دار، از ویژگی های خاص این بنا است. تزیینات روی ایوان ها و مناره ها به سبک دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ های زرد، سیاه، فیروزه ای و سفید انجام شده است. اخیراً بر روی این بنای مهم تاریخی مرمت ها و تعمیراتی صورت گرفته است. مسجد میرزایی‌زنجانمسجد میرزایی معروف به مسجد چهار محرابه از قدیمی ترین بناهای مذهبی شهرستان زنجان است که در داخل شهر و در بازار پایین شهر زنجان (محله چاقوسازها) قرار گرفته است. بنای اصلی این مسجد که از نوع چهل ستونی است، به دوران پس از حمله تیمور گورکانی و قرن نهم هجری قمری تعلق دارد. این مسجد بعدها در اواسط دوره قاجار به فرمان میرزا ابوالقاسم مجتهد معروف به میرزا تجدید بنا شد و به نام مسجد میرزایی معروف گردید. مسجد میرزایی از دو بخش قدیم و جدید تشکیل شده که بخش نخست، به شبستان قدیم معروف است و بخش دوم، مسجد جدیدی است که تقلید ناقصی از مسجد چهار ایوانی را به نمایش می گذارد. این بخش از بین عناصر مسجد چهار ایوانی، صحن مرکزی، ایوان های چهارگانه، حجره های طلاب، وضوخانه و شبستان زنانه و مردانه را دارد. شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسیم شده و در حد فاصل آن ها پنجره های اروسی کار گذاشته شده است. محراب در چشمه وسطی ضلع جنوبی جای گرفته و در چشمه های دیگر نیز تکرار شده است. در نتیجه این تکرارها در شبستان مردانه، 4 محراب پدید آمده است. بنا به قولی وجود چهار محراب در شبستان اصلی تایید کننده حضور مذهب های چهارگانه (شافعی، حنبلی، مالکی و حنفی) در قرن نهم بوده و به قولی دیگر هدف از ایجاد این محراب ها، تنها رعایت کامل اصل قرینه سازی بوده است. در هر حال به دلیل وجود همین محراب ها این مسجد به مسجد چهار محرابه نیز معروف است. گرداگرد صحن مرکزی مسجد را حجره ها و ایوان های چهارگانه به طور قرینه پوشانده اند که تعداد آن ها جمعاً 14 واحد است و در سه طرف صحن قرار دارند. درگاهی های صحن با استفاده از کاشی هایی با رنگ های سفید، مشکی، فیروزه ای، زرد و سبز در طرح های هندسی متنوع ساخته شده اند و طرفین ایوان های چهارگانه با کاشی های خشتی و طرح های اسلیمی و هندسی زینت داده شده است. کاشی‌های این مسجد متعلق به دوران قاجار تعلق است و شباهت زیادی به کاشی‌های مسجد جامع و مسجد خانم زنجان دارد. بر سردر ورودی مسجد نیز کتیبه ای به خط نستعلیق قرار داده اند. مسجد قلابرزنجانمسجد تاریخی قلابر در روستایی به همین نام در 52 کیلومتری جنوب شهر زنجان واقع شده است. در کاوش های باستان شناسی، در دامنه های باختری ارتفاعات روستای قلابر، مجموعه ارزشمندی به دست آمده که شامل یک مسجد و یک خانقاه یا قلعه است. طرح مسجد، مربع تقریباً کوچکی است که گرداگرد آن تا ارتفاع 5/1 متری از سنگ تراورتن ساخته شده و در منتهاالیه آن کتیبه ای نصب شده است. محراب مسجد قلابر یکپارچه و سفید رنگ است و به اسماء متبرکه جلاله و نام ائمه اطهارمزین شده است. در این میان نگاره های اسلیمی زِیبا، به جلوه و جذابیت مسجد کمک شایانی کرده اند. از چگونگی شکل و ساخت سقف این مسجد اطلاعات زیادی در دست نیست ولی احتمال داده می شود، مسجد در گذشته دارای سقف گنبددار بوده است که امروزه با تیر چوبی بازسازی شده و به عنوان مسجد مردانه مورد استفاده اهالی قرار گرفته است. مسجد عباسقلی خان زنجانمسجد عباسقلی‌خان مسجدی با سبک چهل ستونی است که در محله قدیمی عباسقلی خان و در میان بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است. این مسجد، دو صحن و دو شبستان زیبا دارد و جالب توجه ترین تزیینات آن، کاشی کاری های زیبای محراب با طرح هندسی است. احتمال داده می شود تاریخی که بر روی بدنه ضلع شمالی شبستان مرکزی نقش شده است(1307 هجری شمسی)، تاریخ ساخت مسجد باشد. مسجد عباسقلی‌خان با شماره ثبت 2374 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. مسجد چهل ستون زنجانمسجد و مدرسه چهل ستون از مساجد معروف شهر زنجان است که در قرن سیزدهم هجری قمری (سال 1284) ساخته شده است. این بنا در راسته بازار کفاش ها واقع شده و در گرداگرد صحن آن، حجره هایی جهت طلاب دینی وجود دارد. مسجد آقا شیخ فتح الله زنجان مسجد آقا شیخ فتح الله که در سال 1298 هجری قمری ساخته شده، در کوچه صندوق سازهای شهر زنجان واقع شده و از نوع مساجد شبستانی است. مسجد و مدرسه ملا زنجان مسجد و مدرسه ملا یا ولیعصر که در حدود سال 1256 هجری قمری ساخته شده در راسته بازار حلاج ها، نبش میدان انقلاب واقع گردیده و است. بنای این مسجد که جلوه خاصی به این محله داده دارای یک گنبد زیبای فیروزه ای، صحنی در میان شبستان و حجراتی دو طبقه در اطراف آن است. مسجد شیخ فیاض زنجان مسجد شیخ فیاض، در انتهای بازار پایین و در راسته چاقوسازها واقع شده است. این مسجد یکی از مساجد قدیمی شهر زنجان است که فاقد صحن بوده و مشتمل بر دو شبستان مرتبط به هم است. مسجد حسینیه اعظم زنجاندر جنوبی ترین قسمت شهر زنجان و در بافت قدیمی و سنتی آن، در محله سید لر بنایی واقع شده است که مسجد و گرمابه حسینیه اعظم زنجان خوانده می شود و از نظر مردم بسیار محترم داشته می شود. این بنای قدیمی از یک مسجد در ضلع شمالی و یک گرمابه در ضلع جنوبی مسجد تشکیل شده است. کتیبه ای در قسمت قدیمی این بنا وجود دارد که تاریخ ساخت آن را 1261 هجری قمری نشان می دهد

آرامگاه ها،امامزاده ها

آرامگاه ها،امامزاده هاو زیارتگاهها درشهرستان زنجان

بقعه امام زاده سید ابراهیم (ع) زنجانبقعه امام زاده سید ابراهیم یکی از بقعه های معتبر شهر زنجان است که در بازار اصلی شهر زنجان واقع شده و مورد علاقه و احترام فراوان اهالی زنجان است. پژوهشگران و علما درباره شجره این امام زاده اختلاف نظر دارند. برخی از آن ها ایشان را از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) و برخی دیگر وی را از نوادگان حضرت امام علی (ع) می دانند. بنای امام زاده در ابتدای ساخت به سبک چهار طاقی با پوشش گنبدی بوده است ولی در این بقعه در سال های گذشته منطبق بر بنای قدیمی نوسازی شده و در حال حاضر گنبد آن از نوع تک پوششه بوده و به وسیله چهارگوشواره بر جرزها استوار شده است. در حدفاصل گوشواره ها و گنبد نیز هشت نورگیر کار گذاشته شده است. تزیینات داخل گنبد گره سازی و مقرنس کاری بوده و سوره مبارکه جمعه به خط ثلث بر آن نقش بسته است. ضریح نصب شده بر روی مزار از صنایع اصفهان است که در سال 1358 به این مکان آورده شده و بر روی این مزار نصب شده است. سر در ورودی سمت شمالی و مناره های دو طرف آن را می توان قدیمی ترین قسمت این بقعه به حساب آورد. امام زاده ام البنین زنجانبقعه امام زاده ام البنین از بقعه های قدیمی شهرستان زنجان است که در 30 کیلومتری جنوب خاوری شهر زنجان و در روستای سلمان کندی قرار دارد. این بنا مزار بزرگوارانی چون امام زاده ام البنین، امام زاده حسن، امام زاده ابراهیم، امام زاده طاهر و امام زاده جعفر است. کتیبه ای از نوع سنگ های آهکی در این بنا وجود دارد که تاریخ قرن هفتم هجری قمری (سال 615) را نشان می دهد.

عمارات و محوطه های باستانی درشهرستان زنجان

عمارت و باغ معین زنجان باغ و عمارت تاریخی معین در ضلع جنوب باختری زنجان، در سمت مجاورت شمال رودخانه زنجان رود و در باختر پل سردار قرار دارد. این بنای زیبا که توسط یکی از متمولین شهر در دوره قاجاریه ساخته شد، از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده است. خانه مزبور در وسط باغ مشجری قرار گرفته و سرستون های منقوش از تزیینات مختلف و لمبه کوبی های زیبای سقف از شاخصه های مهم این بنا است. در میان این باغ یک حوض نسبتاً وسیع قرار دارد که با چند جوی انشعابی آب را به قسمت های مختلف باغ هدایت می کند. عمارت ذوالفقاری زنجان عمارت تاریخی ذوالفقاری در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده و معماری آن به اواخر دوره قاجاریه نسبت داده می شود. پلان این بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن از بناهای گوتیک اروپایی تقلید شده است. این عمارت از ساختمان های بیرونی، اندرونی و اداری تشکیل یافته و نمای آن با آجرهای قالبی و پیش بر تزیین شده است. بنای بیرونی عمارت ذوالفقاری که از دو طبقه و یک سردابه تشکیل شده، جالب ترین قسمت آن است که در جریان احداث خیابان طالقانی، آسیب جدی دیده و بخشی از اهمیت خود را از دست داده است. پیش از ساخت این خیابان ساختمان های اندرونی و بیرونی و اداری عمارت ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی طبقه هم کف و زیرزمین به یکدیگر راه داشتند ولی اکنون این قسمت تخریب شده است. طبقه هم کف که در حال حاضر کاربرد اداری دارد، با دو ستون و سقف سرپوشیده به هشتی منتهی می شود. طبقه دوم دارای دو راه پله است و تالارهای پذیرایی، اتاق های خواب، اتاق های نشیمن و سرویس های بهداشتی را شامل می شود. هسته مرکزی بنای عمارت ذوالفقاری به سبک چهار تاقی و با سقف گنبدی ساخته شده و سنگینی سقف را جرز و دیوارهای باربر آن تحمل می کنند. پوشش بیرونی بام ساختمان شیروانی است که البته تا زمان احداث بنا سابقه ای در این شهر نداشت. در بالای هسته مرکزی بنا، نورگیر زیبایی تعبیه شده که به کلاه فرنگی معروف است. این نورگیر هشت ضلعی با روش گره سازی و به طرز زیبایی لمه کوبی شده است. از میان هنرهای استفاده شده در تزیینات داخل طبقه همکف بنا، می توان به کاشی کاری های سبک دوره قاجار اشاره کرد که طرح معروف نیلوفر آبی (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزیینات نمای بنا بسیار جالب توجه است. قرینه سازی های آن از هنر ایرانی و سبک ستون های آن از معماری قرن نوزدهم اروپا تاثیر پذیرفته است. پنجره های بنا بیش تر دو لنگه هستند، حاشیه مشبک دارند و با شیشه های رنگین تقارن جالبی را در داخل اتاق ها به وجود آورده اند. این عمارت با شماره 1852 به ثبت رسیده است. عمارت دارایی زنجانعمارت تاریخی دارایی که در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ساخته شد، بنا و باغ بزرگی به مساحت تقریبی 33000 هکتار دارد و در بافت قدیمی و تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است. این بنا از ابتدای ساخت کاربرد اداری و دولتی داشت و مدتی نیز اداره غله و انبار قند و شکر بود. ساختمان دارایی به شماره 2335 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

کاروانسراها،دروازه ها و بازارها درشهرستان زنجان

کاروان‌سرای نیک پی زنجانکاروان‌سرای قدیمی و زیبای نیک پی در روزگار برپایی خود اهمیت و عظمت زیادی داشته است. این کاروان‌سرا که از نوع کاروان سراهای 4 ایوانی بوده و از آجرهای قرمزرنگ ساخته شده، هم اکنون به شدت تخریب شده و تنها بخش کمی از آن باقی مانده است. در بیش تر سفرنامه های جهانگردان و مستشرقینی که از منطقه زنجان دیدن کرده اند، از کاروان سرای نیک پی نام برده شده و بیش تر آن ها در این مکان اقامتی داشته اند که نشان از اهمیت آن در روزگار برپایی خود دارد. کاروان‌سرای سنگیکاروان‌سرای سنگی که از نوع کاروان‌سراهای برون شهری بوده، در قرن یازدهم هجری قمری، به دستور شاه عباس صفوی خارج از بافت قدیم شهر زنجان ساخته شده است. این بنا به دلیل تغییر کاربری هم اکنون به عنوان سفره خانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. پلان این کاروان‌سرا به سبک چهار ایوانی است، حجره های آن در یک طبقه قرار گرفته‌اند و سقف‌ ها از نوع قوسی هستند. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت کاروان‌سرا باعث شده است که این بنا با عنوان کاروان سرای سنگی و در زبان محاوره ای داش کاروان‌سرا معروف شود. این بنا از لحاظ این که تنها بنای باقی مانده از کاروان سراهای زنجان است دارای اهمیت فراوانی است. بنای کاروان‌سرای سنگی که روبروی راه آهن شهرستان زنجان و در خیابان خیام این شهر واقع شده، با شماره 2128 به ثبت رسیده است. کاروان‌سرای قره بلاغ زنجانکاروان‌سرای قدیمی قره بلاغ که اکنون به علت تخریب کامل به صورت یک تپه تاریخی درآمده است،درخارج‌از‌شهر زنجان قرار گرفته و به نظر می رسد که از نوع کاروان‌سراهای چهار ایوانی بوده باشد. کاروان‌سرای دخانسرای دخان در محله مسگرهای بالا، به موازات بازار زنجان قرار گرفته و از نوع کاروانسراهای درون شهری است. این کاروان‌سرا که در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده است، در دوره پهلوی با گرفتن امتیاز از دولت وقت به مرکز تولید و توزیع توتون و تنباکو در ناحیه باختر ایران تبدیل شد. مجموعه بازار زنجانمجموعه بازار زنجان که یکی از مهم ترین و زیباترین مجموعه های تجاری سراسر استان است، در قلب بافت قدیم و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد. ساخت بنای اصلی بازار زنجان در سال 1205 هجری قمری (دوره آقامحمد خان قاجار) آغاز شد و در سال 1213 هجری قمری (دوره فتحعلی شاه قاجار) به پایان رسید. به مرور زمان کاروانسراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمدعلی شاه قاجار به مجموعه کاملی تبدیل کردند. مجموعه بازار زنجان در زمینی به مساحت 15 هکتار ساخته شده که 5 هکتار آن به فعالیت‌های اقتصادی، 7 هکتار آن به سکونت، یک هکتار آن به اماکن عام‌المنفعه و دو هکتار دیگر به شبکه ارتباطی اختصاص یافته است. مجموعه بازار از گذشته های دور، محل مناسبی برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته ای در حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی داشته است. این بازار به طور کلی از دو قسمت بازار بالا و بازار پایین تشکیل شده است. در قسمت پایین بازار علاوه بر داد و ستد رایج و طبیعی، از طریق دو کاروانسرا، تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه های اطراف زنجان به فروش می رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و سرای گلشن از جمله سراهای موجود در این بازار هستند که در سال 1345 هجری قمری بازسازی و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند. تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است، از این رو این قسمت مهم ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می آید. این بازار به هشت راسته زرگرها، بزازها، کفاش ها، سراج ها، کلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، میوه فروش ها و جگرپزها تقسیم شده که این تقسیم بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه شده دارای اهمیت است. این نکته نمایانگر افکار بلند طراحان و بانیان این بازار می باشد. پنج مسجد چهل ستون، آقا سید فتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده اند. کاروانسراهای حاج علی قلی و سرای حاجی کربلایی (که حدود سال 1300 هجری قمری تکمیل شده اند) نیز از جمله کاروانسراهای موجود در بازار بالا هستند. مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جایگاه فعالیت ده ها نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاری بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت زیادی بوده و کاملاً از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌ های معماری و هنری آن، پیوسته به عنوان یک کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدیدکنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. این بازار به علت ارزش‌های فرهنگی و قدمت تاریخی آن، با شماره 44/1 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

بندهاو پلها درشهرستان زنجان

پل حاج سید محمد زنجانپل حاج سید محمد که در جنوب خاوری حومه شهر زنجان واقع شده است، در دوره قاجاریه و به دستور سید محمد (از روحانیون عصر مشروطیت در اواخر دوره قاجاریه) ساخته شد و به همین نام نیز شهرت یافت. این پل که پل قره تپه نیز نامیده می شود، در گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده عتبات دارای اهمیت بوده است. پل حاج سید محمد با الهام ازالگوهای رایج معماری دوره قاجاریه ساخته شده و هم اکنون یکی از آثار تاریخی شهرستان زنجان به شمار می آید. پل سردارزنجانپل سردار در جنوب باختری حومه شهر زنجان، در میان باغ ها و روی رودخانه زنجان رود بسته شده است و جاده زنجان بیجار از حاشیه آن می گذرد. این پل از بناهای ساخته شده در دوره قاجاریه است و در گذشته به دلیل هم‌جواری با دروازه شهر به پل قلتوق نیز معروف بوده است. پل سردار در اواخر دوره قاجاریه (سال 1333 هجری قمری) توسط سردار اسعدالدوله ذوالفقاری (سرکرده برخی از افواج ناحیه خمسه) ساخته شد. سبک معماری این پل از شیوه معماری پل ها در دوره قاجارپیروی می کند. به تازگی استانداری زنجان نسبت به ساخت تاسیسات مجتمع فرهنگی - تفریحی حاشیه زنجان رود در این منطقه اقدام کرده است. پل میر بهاءالدین زنجانپل میر بهاءالدین، بزرگ ترین و قدیمی ترین پل موجود در حومه جنوبی شهر زنجان است که در دوره قاجاریه، بر روی رودخانه زنجان رود ساخته شده است. این پل که در فضای طبیعی بسیار زیبایی قرار گرفته است، در میان کشتزارهای اطراف جلوه زیبایی دارد و مورد استفاده اهالی قرار می گیرد. معماری این پل به پیروی از تکنیک های دوره قاجار مطابق با الگوی پل سازی آن دوره با ترکیب طاق ها و پایه ساخته شده است. این پل که به پل کهنه و پل اژدهاتو نیز معروف بوده است در زمان ناصرالدین شاه قاجار (سال 1312 هجری قمری) توسط میربهاءالدین زنجانی ساخته شده است.

حمام ها و آب انبارها درشهرستان زنجان

گرمابه حسینیه اعظم زنجانگرمابه حسینیه اعظم یکی از بناهای آجری و قدیمی شهر زنجان است و سبک معماری دوره قاجاریه ساخته شده است. این بنا در محله سیدلر، در جنوب شهر زنجان واقع شده و بر اساس کتیبه ای که به خط نستعلیق، بر سر در ورودی آن نصب شده می توان تاریخ نخستین مرمت آن را به سال 1292 هجری قمری نسبت داد. این بنای آجری، در نمای داخلی خود از تزیینات ساده کادربندی در قسمت طاق ها برخوردار است. گرمابه حاج داداش زنجانگرمابه حاج داداش که هم اکنون به عنوان چایخانه سنتی از آن استفاده می شود، در بازار پایین شهر زنجان جای گرفته و در دوره قاجاریه ساخته شده است. فضای اصلی این گرمابه شامل هشتی، بینه، میان در، گرمخانه و خلوتی است. زیباترین قسمت این گرمابه فضای بینه آن است که در آن طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی با سرستون های مکعبی و بدنه مارپیچی قرار گرفته است. دسترسی به این بنا از سوی بازار و از کوچه سید لر که حسینیه اعظم در آن قرار گرفته، امکان پذیر است. گرمابه میربها زنجانگرمابه میر بها از بناهای دوره قاجاریه است که در راسته بازار پایین، در بخش قدیمی شهر زنجان قرار گرفته و کاملاً از سبک معماری دوره قاجار تبعیت کرده است. گرمابه قیصریه زنجانگرمابه قیصریه از بناهای دوره قاجار است که در داخل شهر زنجان در بازار قیصریه قرار گرفته است.

قلعه ها،برجها و آتشکده ها درشهرستان زنجان

قلعه یا حصار زنجانقلعه یا حصار شهر زنجان که به قلعه زنجان نیز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقی بوده و از معروفیت زیادی برخوردار است. این حصار در گذر زمان های مختلف آسیب های جدی دیده است. جدی ترین آسیبی که به این قلعه وارد شد در فتنه مغول بود. در این یورش قسمت بزرگی از این حصار تخریب شد و تقریباً به کلی از بین رفت. بعدها در دوره صفویه به علت انطباق آن با نقشه طرح کلی شهر و هماهنگی با موانع طبیعی دفاعی که دارای اهمیت سوق الجیشی بود، دوباره منطبق بر مسیر دیوار قبلی شهر بازسازی شد. برخی از قسمت های این قلعه که در بیش تر سفرنامه های قدیمی از آن یاد شده است، هنوز پابرجاست و امروزه از آثار تاریخی شهر زنجان به شمار می آید. قلعه قمچی زنجانقلعه قمچی که در دهکده ارکبین حدود 110 کیلومتری شهر زنجان واقع شده به 800 تا 900 سال پیش از میلاد تعلق دارد و از قدیمی ترین قلعه های موجود در استان است. قلعه قلابر زنجانقلعه قلابر در روستایی به همین نام در 52 کیلومتری جنوب شهر زنجان واقع شده است. در کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در دامنه های باختری ارتفاعات روستای قلابر، مجموعه ارزشمندی به دست آمده که شامل یک مسجد و یک خانقاه یا قلعه است. قلعه قلابر احتمالاً به دوره های باستانی تعلق دارد ولی اظهارنظر قطعی در مورد آن نیازمند اکتشافات و تحقیقات باستان شناسی است.

آرامگاه ها، امامزاده ها و زیارتگاهها درشهرستان زنجان

آرامگاه میرزا ابوالقاسم زنجانبنای آرامگاهی میرزا ابوالقاسم که یکی از مجتهدین و روحانیون برجسته و طراز اول دوره ناصری بوده است، در دوره قاجاریه ساخته شده و در منتهی الیه سمت باختری شهر زنجان قرار دارد. بنای این آرامگاه از دو قسمت تشکیل شده که قسمت اول آن را ایوان ورودی و اطاق های جانبی آن و قسمت دوم را شبستان تشکیل می دهد.